1944-ча шера февраль бетта нохчий-гIалгIай мехках бахарах лаьца
Дала цига яьккха ха а, хьийга хало а маьле язъйойла вайна.
1943 шера гуйренгахьа ха лестача хана вай юрташка Москвера хьаьший баьхкар. Уж хьаьший бар НКВД политуправленера. Xlapa юрта ца1-кхоъ саг вар. Леладер фуд а, шоаш малаш ба а нахага хьоадеш бацар уж. Шоашта 1аьдало т1абилла болх ц1ена д1ахьора цар.
Наха шойла дувцар: «Уж гаьнара баьхка хьаьший спискаш увттаеш ба. Вай мехках дохаде мег кастта. Вайна диканна баьхка-м бац шоана уж».
1yppe ара а баьле, т1аьнкала папкаш а ехке, xlapa ц1аг1а чу а бахе, цига вахаш мел волча сага тайпан ц1и, ц1и, даь ц1и, маца ваьв, фу дийша ва, мичахьа болх беш ва д1аяздора цар. Цул совг1а боахам а д1аязбора: ц1а, отар, кхий, масса хьайба да доалахьа. Арме ваха саг вале из вола моттиг а, цун адрес а д1аяздора. Шийлача мехка бахийта безача наьха каьхатий кийчо еш бар уж. Берригаш бохийтаргбац мехкара д1а-харцахьа лийнараши, арме ца бахар духьа лийчкъараши мара,- яхаш, хабараш дувцар наха.
Дикка ха шеллуш латтача хана боала а баь Пхьилекъонгий юртарча юххьарча школе а, клубе а, наьха ц1еношка а чубитар салтий. Из школа яр машена наькъа дехьа юрта йистте. Х1ама йиаьчул т1ехьаг1а, босе хьалъара а баьле, гуйрен маьлха з1анарашта к1ал бохьа а луш, ха йуаш хулар уж.
Т1ехь-т1ехьаг1а дукхаг1а боалабеш xlapa вай юрта 1аьдало салтий хьачуэзар. Даьсса латтача ц1еношка а, клубашка а, школашка а чубахийтар уж. Фу леладу оаш, аьнна, шоашка хаьттача, цар оалар: Крым х1анз немцашка я, из Кавказ мо лоамаш а, гувнаш а долаш моттиг я, цудухьа укхаза маневраш а яь 1ома а денна, цига т1ом бе д1аг1оргда тхо. Уж маневраш еча хана тхона укхазара хьунаш а, аренаш а йовза проводникаш безаргба, яхаш, цига баха раьза бола нах д1а а язбеш, цар спискаш увттайора салташа. Цхьацца бола юрта баха нах цар леладеча г1улакхех а, дувцача хабарах а тешар. Бакъда, дукхаг1а болчара дика кхетадора НКВД-наькъана а, керда баьхкача салташа а леладер киловзал долга. Моллаг1ча бесса дале а,керда 1944 шу долалуш, цхьа юрт, хетаргахьа, йиса хургъяцар вай мехка салтий б1у боацаш.
Тхо даьхача Яндаре яхача юрта эггара хьалха ши саг мара вацар. Уж ши эпсар вар Малсага-наькъан 1алауддина ц1аг1а 1еш. Бакъда, январь бетта к1еззига-к1езига боаг1аш шортта 1айра эскархой юрта.
Кердача 1944 шеран эггара шийлаг1а хула февраль оала бутт хьаэттар. Т1аккха цхьан п1аьраска дийнахьа маьждигера арабаьннача нахага совца а баь, Яндаре латтача б1уна т1авилла волча хьакимо (из вар полковника чин дола эпсар) къамаьл дир:
— Тхьовра немций вайна т1аг1ерташ, вай мохк д1абаккха г1ерташ болча хана, уж кот а баьнна, цар вай моттиг д1алоацаргйоацаш, моастаг1чоа духьала т1ом бе в1ашаг1а йийтта партизаний отрядаш а, партизанашта кечдаь герз а кхы вайна эшаргдац, немций а юхатохаш, Кавказа гаьна баьхаб, СССР оалача вай паччахьалкхен доазоллара а лелхабеш латт. Цудухьа вайна кхы герз эшаргдац,оашоаш 1алаш мел даьр х1анза 1аьдала д1адала деза, шоаш раьза а долаш. Герз хьагулде комисси в1ашаг1а тоха езаргъя вай боккхаг1а а, тайпашта юкъера ц1и хеза а, дикаг1а а болча нахах.
Тхьовра вай ма аллара юрташка дукха салтий чугулбеннабар.Вайнах цу салташца ч1оаг1а дика хилар. Юрташка бахача наха ахчаш 1о а дехкаш царна доахан ийдора. Уж доа а дий дулх д1ателар моцалла боабеш латт-кх а ераш,аьнна, хетача б1ухошта. «Хьаьшашта» иштта даа х1ама лоаттадора юртахоша, шой дезала из дала кхо а деш. Вайнаьха шой ворхх1е даь хана денз хьайоаг1аш ма йий цхьа дика оамал — коа вена хьаьша веза лоарх1аш т1аэца. Иштта салтех къа хеташ а, царца дика болаш а бар г1алг1ай.
Салтий а бар вайца во боацаш: болх беш боахкача наха шой царна де дола новкъостал де г1ерташ хулар царех цхьаццабараш.
Кхы а цхьа декхар т1адиллар бахача наха: xlapa юртара ц1ера машена станцешта д1ат1а долха наькъаш вордашца жаг1 а буллаш тоадолда, аьнна. Из болх бе безаш хиннабар нах арабоахача дийнахьа машенашта х1ама новкъа хургдоацаш, уж станцена napг1aттa д1ат1а йохалургйолаш.
Кастта кхычахьара хьа а йоалаяь станцешка эшелонаш 1ооттайир.
Эрсашта вай 1одохийталга ховш хинадар. Цар шоаш эг1аз баха моттиг эттача оалар: "Вас скоро выселят«,- аьле.
Ай тхо мехках доахаргда ма йоахий акхар,-аьнна, хьо 1аьдала т1авахача, цар оалар «Вас выселят» яьхача эрсечунга:
— Хьо чуволла веза кхы цу тайпара къамаьл дергдоацаш.
Из д1ачу а виге, дукха ха ялале дехьаг1 да ара а ваьккхе д1авохийтар, кхы цу тайпара къамаьл ма делахь, аьле.
Т1ом хьайнача хана x1apa юрта бахача нахага шой юрташта гонахьа окопаш яхийтаяр. Оаха а Яндарена гонахьарча гувнашт1а яьхаяр окопаш. Цу деношка уж салташта ч1оаг1а «накъаяьлар»: x1apa окопача оттаяьяр пулемет, юрта 1от1а а ерзаяь.
Т1еххьарча шин к1ираг1а нах д1а-юха ма лелалба, аьнна, соцам баьбар, д1ай-хьай вахар сарахьа ц1аг1а хила веза, йоахар. Нах ц1аг1а бий хьожаш нагг-нагахьа проверкаш йора. Бийса т1аеча юрташта гонахьа а, юкъерча наькъашт1а а ха дора.
Цу ханна Кремле дийца а дийца ч1оаг1даь хиннадар нохчийи г1алг1айи1 шийлача мехка д1абохийталгба, аьнна. Дийцар кхоачаш мишта ду хьажа а, эшаш хуле кулгал де а Москвера шийца дукха хьакимаш а, салтий а боалабеш Шолжа-г1ала т1арча станце поездаца хьакхаьчавар СССР Нарком МВД Берий Лаврентий. Т1аккха приказ а денна ахмиллион хиллал бола вайнах шоай мехкара шийлача мехка д1абохийталга в1ашт1ехьадаьккхадар цо. Берригачара мехкара в1ашаг1а а теха б1аьи езткъа эшелон кечъяь хиннаяр вай Сибарег1а 1одига.
Цхьабола эрсий вайнаьха мехка отташ латта хатар новкъа долаш бар, х1аьта вожаш хоа а луш г1адбахабар. Из дика гучадаьлар 23 февраля машенашца тхо станце д1адугаш, улицашка ара а баьнна, т1ехьтохамаш цар дарах: «Кунак-арда, вшивая борода» — яхаш, шокарч а етташ, ц1ог1арч а детташ машенашта улув а баьле удар уж...
23 феврала бийсанна ши сахьат даьннача хана юрташта го баьбар. 1уйрийна пхиъ caxьaт даьнначул т1ехьаг1а на1арах х1амаш а етташ, нах сома а боахаш, «митинге даха деза», яхаш, ма1анах д1акхувлар салташа юрта юкъе. 1ийра ламаз эца, аьнна, араваьнна тха да ламаз ца а дойташ араваьккха д1авигар. Из д1аараваьккха дукха ха ялалехьа со а д1а вигар.
Тха ц1а улицанна дикка гаьна дар. Йоаккхача улицат1а тхо даьлача, цхьатарра юрта юкъе хьалъухаш нах а салтий а бар, в1ашаг1а а ийна дажа долха доахан мо. Юрта юкъе хьалкхаьачача цига берзах кхераденна жа мо гулбенна латташ нах байра сона. Гонахьа латташ дукха салтий бар. Жена гонахьа го баяь т1акхета кийчъенна яг1а берзалой мо хеталора сона уж салтий.
Кхо го баьбар автоматаш бе йоахкаш болча салташа наха. Юрта юкъерча майдане цу бус хьалъяь трибуна латтар. Нах гулбенначул т1ехьаг1а трибуна т1а баьлар полковники, юртара ши-кхо воаккха саги.
Полковника кулг а эйдаь сатем бийхар гулбенначаргара, нах сайцаьчул т1ехьаг1а йистхилар:
— Г1алг1айи — нохчийи тахан мехкаг1 баха, аьнна, 1аьдало соцам баьб Йилла ха а йоацаш, кхы укх мехка а баргбоацаш. Кечдала ши сахьата я шоана. Пхи б1аь кийла мухь бахьа бокъо еннай шоана,- аьлар цо.- Нагахьа санна харцахьа леларгдац тхо,аьнна, оаш дош лой шо шой дезал болча чудохийтаргда аз, ца лой — уккхазара машенашта т1а а ховшадаь д1адугаргда, х1аьта шун дезал ц1аг1ара бугаргба.
Цхьаболча салташа дукха х1амаш т1айоттийтацар нахага. Царех бар тха коа баьхка салтий а, царна т1авилла форда т1ара са «новкъост» ва,яхаш,лийнна эпсар а. Хьабаьхкача хана со волча воаг1аш а,чай молаш а, соца къамаьл долаш а вар из. Со школе учитала болх беш волга а, сол воаккхаг1а вола воша Руслан-Бек арме волга а ховра цунна. Тхо арадоахача дийнахьа митингера чудоаг1ача хана, сона т1ехьа а кхайка, соца а ваь аьлар цу эпсаро:
— Полонкоев, есть кое-какие указания не всех высылать. У тебя брат служит в Красной Армии, поэтому ты собирайся и не собирайся.
Со чукхьачача да чуванза вар, нана коа г1олла хьал-1ой а удаш елхаш лелар. Т1аккха со се д1аэттар х1амаш гулъе. Бада т1ара ах галий б1араш а, ах галий кхеш а кийчъйир. Уж галеш ц1енаг1а долча отара к1ал 1ооттадир аз. Цул т1ехьаг1а шин метта поартал кечйир, метташт1ареи, г1айбашт1ареи лоаччараш кийчъйир. Меттеи, г1ейбайи лоаччарашчура хьадаьккхача тханои,бедаргаши къайладахарах даар чудола бада т1ара 1оийца галеш дисар тха со сихвалар бахьан («Собирайтесь быстрее!», яхаш, ц1ог1а детташ лелаш салтий бар коашкара коашка бувлаш). Салташа сихвара бахьан фотоаппарат а, патефон а, къор1а а ц1аг1а дисар са. Ялатаг1а цхьа галий хьоари, цхьа галий томараш т1ехьа хьажк1аши мара х1ама хьаэца а, тхоашца д1аяхьа а в1ашт1ехьа даланзар тха. Иштта кхы ялат хьаэца кхоа ца беш дукха биса хила мегар вай мехкара нах.
Т1аккха москалаш йоае аьнна, шин москала урс а хьакха, кхоалаг1ъяр хьалаьца, со воаллаш вена хьачуиккхар аз сай новкъост лоарх1аш хинна форда т1ара эпсар. Урс ца а хьоккхийташ салташка д1аяккхийтар цо согара москал. Тхьовра «Собирайся и не собирайся» яьха дешаш дага а деха, эг1аз вахача аз аьлар цунга:
— Ты меня обманул специально. Ты не офицер, а паршивая сволочь после этого.
Эпсар тепча а яьккха сона т1аволавелар, аз урс 1о а дилла, д1акхайда диг бе деллар, т1аккха тхона юкъе лийлхача салташа эпсар соцавир. Цудухьа сона машен коа ца а йойташ йитар цо. Машен йоаккхача улицаг1а соцаяьяр коа хьачу ца а ейташ. Говр д1а а ежа, вордаца 1о apa а яьха т1аеттар аз х1амаш. Т1аккха мара вовнзар сона юрта юкъера чувоаг1а тхой да. Тха тайпан ц1ен дай т1ем т1а баха з1амига бераш мара ма1анах боацаш ц1а дар. Царна новкъостал деш хиннавар из.
Машенаш йиза а, Карабулакерча станце тхо д1акхаьча а, вагонашка д1анийсденна а далале сайре T1aepa. Вагоначу тхо д1ачудаьлача дукха адам дар чухьанахьа, вагона юкъе «буржуйка», оала, пишк латтар, бакъда, гуш е дахча а, е к1ора а дацар.
Дуккха халаг1а хиннабар лоамашка баьхача наьха никъ. Шоаш д1абохалургбоацараш, з1амигабараш, къабеннараш, бераш, унахой ц1енош-кара ара а баьхе боабе,аьнна, бокъо енна хиннаяр салташта. Х1анз вайна массанена хов цу хана лоамашка баьхача наха т1аоттадаьр. Духхьал цхьа нохчий Хьайбахе яхача юртарча наха бийсанна наб еш бадача хана ц1и а теха боагабаь хинна кхо б1аь гаргга саг дагавехача кхоачам ма бий вайна.
Иштта д1адоладелар кхойтта шерал совг1а вай къамо цу шийлача мехка, кхы къизаг1а хила йиш йоацаш озаргдоа 1азап...
На1арашта т1ехьанахьа ч1егаш а теха, нах вагонашка д1акъайлар пхьера ламаз де ха оттале. Дукха ха ялале ц1ог1а а теха поезд шерча ворда мо шорттига д1айолаелар. Чухьнахьа дукха адам дар,из бахьан 1имецаяле а, кастталуш йохьйелар чухье. Вагонаш дикаг1а йизар духьа кхыча юрташкара нах нийслора юкъ-юкъе.
Долхаш-долхаш «Тихорецкая» яхача станце кхаьача поезд сецар, на1араш хьайийлар, нах цига ара а лийлха дахчанна а к1оранна а оарцаг1а баьлар. Вагоначу нишка баха караг1а ца доалаш хьийзараш нишка а баха парг1ата баьлар.
Новкъа долхаш даа кечдаь хинна х1ама (дулх, котамаш, к1олд, даьтта,маькх...) талхаргдоацаш вагона кораг1а араувхкар наха, арахьа дуккха шийлаг1а йоаландаь. Из г1улакх кхетадаьча уркаша, м1араш а даь, уж т1ормеш а, галеш а увзадеш 1о а доахаш д1акхехьадар.
Тхоца цхьан вагонача нийсбеннабар Яндарера Евлой Жоахенаькъан К1архане За1ами, Къарши яхачар дезал. Къаршечун Къамбулата дезал а тхоца бар. Цу Къамбулата сесагага географически атлас а нийсденна,цу т1а хьежар со. Из бахьан мичахьа кхаьчад а,малаг1ча оаг1орахьа д1адуг а ха в1ашт1ехьа доалар. Атласага а хьежаш тхой эшелон Воронеже бодача новкъа г1олла йодалга кхетадора аз. Цу областера станци «Поварино» тхо кхаьчача поездах боалла паровоз хьалхашкахьара т1ехьашка а баьккха Куйбышеве бодача новкъа д1адигар тхо. Цига мара кхычахьа дацар хил дехьавала йиш йолаш доаккха т1ий. Ала доаг1а, т1ом болабеннача хана денз цу городе болх беш дар Сталинагара д1а мел иккха СССРа 1аьдал.
«Москва-Владивосток» яхача трасса т1а а даьнна малх боалехьа дахар тхо. Д1ахо долхаш, «Татарская» яхача станце тхо кхьчача, эшелон Алма-Ата бодача новкъа д1ахьовзайир. Кулунда яхача станцера Павлодаре бодача новккъа «Щербакты» яхача станце кхаьчар тхо. Поезд сецача, цу T1epa 1o a даьха шерача соалозашчу а хувшадеш, колхозашка а, совхозашка а д1ай-хьай дийкъар тхо.
Укхаза ала деза вайнаьха къам Кавказе, б1айхача мехка, даьхад куклий хана денз,аьнна. Шелал ловргъяц цар,шелало х1алак бергба уж, аьнна, лаьрх1а хила дезар вай 1одахийта в1ашаг1аделлачара. Цудухьа хержа хила езар вайна эггара шийлаг1а йола ха а,,моттиг а. Вай къам ч1оаг1а денал долаши, эздел долаши долга масса Кавказе мел дахача къамашта ховш ма дарий. Цул совг1а барт тайна бахар вайнах. Селла дикача г1улакхех а, оамалех а даха лаьрх1а хила дезар Кремлерча вай мехкаг1 доха а даь Сибарег1а д1адахийта ч1оаг1о яьчара. Цкъарчоа цар лийрх1ар кхоачашхилар-кх, аьнна, хеталургдолаш сурт эттадар: шой ханнахьа нишка баха, бувша-г1овтта, пapг1aттa садаккха, сала1а йиш йоацаш хиларах шелал ла ца могаш бисарах, лазараш лийцар, новкъа болхаш дукха байра вайнах. Кхелхараш д1абохка бокъо лацар. Кердача станце кхаьчача, декъий д1аара а доахаш лайт1а 1одехкар оаха. Сов дукха a, тe1a а вагонашка адам хилар бахьан цхьа к1ира далалехьа,оалаш тоам беце а, мезий т1аг1олла хьалъаха доладелар .Цар «тиф» оала лазар доаржадир.
Иштта из хало юаш 15 деннеи 15 бийсаннеи никъ баь даха тхо д1акхаьчача, цу к1ал бар вайла хьалхьаг!а 1обахийта Волга оалача хи йисте баьха немций. Цул совг1а цу к1ал бар планови переселени а яь 1908-1910 шерашка цу шийлача мехка баха а, болх бе а раьза хинна Украинера баьхка нах. Уж а бацар дукха вайчул дикаг1а хьал долаш: ма1анах фронте бар, болх буларгбараш трударме бигабар. Укхаза бисабар т1ем т1а човнаш хинна ц1абаьхка салтийи, истийи , бераши, боаккхий нахи. Лаьтта аха, ялат д1аде, доал де нах бацар. Трактораш еха латтар. Х1аьта лаьтта аха ха хьаэттача шерчашца а, бахача наьха детташ долча доаханца а беш хиннабар из боях. Ялат к1езига дар нахага. Халло шой коарача боахамаг1еи, лаьтта ч1егилгахи баьннача пайдах бахар уж.
1от1абаьхкараш а к1алхарбараш а шойла новкъостал а деш в1аший та а товш кхо-диъ шу даьккхар цхьана хало юаш. Т1ом д1абаьнначул т1ехьаг1а нах к1еззига-к1езига парг1ата бовла болабелар. Х1ета а новкъа лайнача халоно, моцалло, лазараша, шийлача мехка даьхача хьалхарча шераша 1алаьмата дукха нах д1абаьхар.
Б1аьстий яллалца д1абохка ца могаш биса кхелхараш юстара латтача даьссача ц1еношка боадабора: каш даккха велача диг теха кхерах мо мара ч1егалг йоаккхалацар денгар денга бутув ша беш ч1оаг1денна латтача лаьттах. Цудухьа гулдора наха декъий цхьаннахьа. Б1аьстий йоалача хана, март а апрель а бета, к1еззиг-дукха й1охъела йолаелча, д1адохка, аьнна, хьа мел дахьа декъий дехкаша ийрчадаьхе хулар: б1аргаш, меражаш, лергаш дуарцар.
Цхьан 1ай тхона гаьна воацаш ваьхача Альтемиров Янарсий йиъ йо1 елар
Царна кашамаш даха в1ашт1ехьа ца даларах, юрта йисте латта тхов боацаш, топпарах даь пенаш дола ц1а а леха, тхога, кагийча нахага аьлар цо:
— Укх пен юххе д1ат1а а то1абий цхьа к1оаг баккха вайна уж ди1 дакъа чухошаргдолаш. Из к1оаг оаха хьабаьккхача уж йи11е йо1 цу к1оага чу 1очуйиллар дас в1аший юх-юхе. Т1аккха пен хоарцабе, аьнна, массе г1ерта а г1ерта, из 1от1а а теха, д1абехкар цо ший са мо дукха безаш хинна хозалла бала кхом болаш хинна мехкарий.
Кхашкара лоа д1адаьнна, лаьтта к1еззига ловсара дахача, кхалнах, шой бераш улув а даьха, к1ина канаш лохьаде ара баьлар. Сарралца лийлача цхьа кад хиллал к1а доаккхар цу канаьх. Из к1а а, цхьацца йолча баьций ги а в1ашаг1а а техе, калхьарца эхьа а эхье, 1аьржа а долаш хьоар доаккхар. Т1аккха цу 1аьржача хьоараг1а пишка 1аькъа т1а а ехкаш олгаш йора. Украинцаша царех матаржаникий оалар.
Аз айса йиай уж матаржаникаш. Царца хьалъйаа х1ама а йоацаш йокъа енна «Конский щавель», оала, цхьа баьде мора ги а долаш йола буц лохар оаха. Из буц кхехка а еш, цунах чай ду, яхаш, бос а бий, 1от1а а молаш юар оаха уж олгаш. Цу даарах,эрсий меттала аьлача, запораш хулар наха, цамогаш а хулар. Кхы цхьаькха а дар цига нийслуш даар: коартолаш ч1орама яьха ч1ораш ядаш яйча уж хьа а ийце, йила а йиле, кха а эхке юар.
Мишта даьлар ца ховш б1аь шерашта нийсса дола кхойтта шу даьлар, вайна а, вай мо кхыча шой мехкара д1адахийтача къамашта а, шоаш даьх-даьхача юха даха бокъо елар кердача 1аьдало. Барт ца бохаш, шойла 1имерза а, т1ера а болаш, кхы а ч1оаг1бенна, эзделах, деналах,г1улакхах бизза ц1абаьхкар цу шийлача мехкара вайнах. Дала цига яьккха ха а, хьийга хало а маьле язъйойла вайна. Кхы цу тайпара хало т1а а ма кхоачийла вайна а, вай дезачарна а. Ираз долаш,эхь-эздел ца къасташ, денгара денга барт ч1оаг1луш,дика г1улакх а, дика нах а,рузкъа а, беркат а деба а дебаш могаш-маьрша дахалда вай ер дуне в1ашаг1а мел доаллача хана.
Яндарера 91 шу даьнна Поаланкой Махьмий Идрис
Источник: Газета «Сердало»
